محمدصالح حائری مازندرانی

یکی از ستارگان درخشان آسمان علم و فقاهت از شهر بابُل، علامه کبیر، فقیه فرهیخته، مجتهد محقق، حکیم متکلم، محدث خبیر، مفسر بصیر و ادیب شاعر، آیت الله علامه محمدصالح حائری (م، ۱۳۵۰ ش) می باشد. از امتیازات آن عالم بزرگ، قلم رسا در تألیف آثار بزرگ و گرانقدر علمی است. وی در مبارزه با استبداد و نفوذ بیگانگان نیز نقشی موثر داشت.

ولادت و خاندان

شیخ محمد صالح در ۲۸ رجب سال ۱۲۹۸.ق. در شهر مقدس کربلا دیده به جهان گشود و در بیت علم و تقوا پرورش یافت. پدر ارجمندش مجتهد برجسته حضرت آیت الله آقا شیخ فضل الله علامه حائری(ره) بوده اند. مادر مکرمه اش که خود از بیت علم و صبیه مرحوم ملامحمد یوسف استرآبادی صاحب «صیغ العقود» بوده اند، او را در دامان پر مهر و عاطفه خویش، بسیار عالی تربیت کرده و در آشنایی وی با دین و مکتب و قرآن کریم نقش بسزایی ایفا کرد.

خاندان بزرگ علامه ریشه در تاریخ چهارصد ساله دارند که ابتدا در منطقه بندپی بابل سکونت داشتند و بعدها به بابل مهاجرت کردند، سابقه رجال و بزرگان شیعه از این خانواده به دوران صفویه می رسد و جد اعلای شیخ محمد صالح علامه یعنی مرحوم آیت الله آقا شیخ معین الدین قاسمی علامه مازندرانی(ره) از مجتهدین طراز اول عصر خود و از شاگردان علامه مجلسی(ره) بوده است.

تحصیلات و استادان

محمدصالح بعد از پشت سر نهادن دوران طفولیت ادبیات عرب را از محضر برادران فاضل و ادیب، مولی علی معروف به «سیبویه» و مولی عباس معروف به «اخفش» فرا گرفت. وی که از نوابغ ادب و هنر می باشد از دوران کودکی طبع شعری حساسی داشته است. بطوریکه در همان ایام تحصیل ادبیات، الفیه ابن مالک را تخمیس نموده اند و به محضر اساتید فن عرضه داشتند.

پس از تکمیل ادبیات سطوح عالیه چون شرح لمعه، رسائل و مکاسب، ریاض، اسفار، منظومه سبزواری و شرح مطالع را نیز به کمک پدر ارجمند و برادر فاضلش آیت الله شیخ علی علامه حائری(ره) و دیگر اساتید بزرگ کربلا فرا گرفتند و قبل از عزیمت به نجف اشرف در مدرسه آیت الله طوسی کربلا «رساله غساله» نیز تألیف فرمودند. ضمن آنکه در همان ایام، به تدریس کتابهایی که خوانده بودند نیز پرداختند.

مرحوم آخوند خراسانی صاحب کفایه در سفر زیارتی که ماه رجب سال ۱۳۱۲ قمری به کربلای معلی داشتند روزها در صحن مطهر سیدالشهدا(ع) درس غساله می دادند. در این ایام مرحوم شیخ محمد صالح نیز به محضر آخوند خراسانی مشرف شده و رساله خود را در غساله کلی طبیعی و تجری تقدیم حضور ایشان کردند. آخوند خراسانی پس از مشاهده این رساله ها و پی بردن به نبوغ و استعداد بی نظیر این نوجوان وی را با خود به نجف اشرف بردند و از آن پس او از شاگردان بزرگ و ممتاز حوزة درس مرحوم صاحب کفایه(ره) گردید. این در حالی بود که هنوز بیش از ۱۵ سال از سن مبارکشان نگذشته بود و بگفته یکی از دانشمندان محقق،‌ علامه در محضر مرحوم آخوند(ره)، همچون ارسطویی در محضر درس افلاطون بود.

برادر ارشد ایشان مرحوم آیت الله شیخ علی علامه ۱۲ سال از وی بزرگتر بودند؛ پدرش او را وادار کرده بودند تا به درس فقیه برجسته آیت الله حاج میرزا حسین حاج میرزا خلیل تهرانی که مجتهدی متبحر و شاگرد مستقیم مرحوم صاحب جواهر(ره) بود، حاضر شود تا به یک واسطه از صاحب جواهر کسب فیض کرده باشد. چون حاج میرزا حسین کهنسال(ره) تنها شاگرد بجامانده از صاحب جواهر(ره) بود. شیخ علی علامه نیز چون استعداد برادر کوچکتر یعنی شیخ محمد صالح را در فرا گیری فقه و اصول دریافته بود با تدریس منظم فقه و اصول او را آماده می کرد که قبل از درگذشت حاج میرزا حسین او نیز بتواند در سلک شاگردان مستقیمش گردد. این در حالی بود که معظم له با وجود اجازه اجتهاد از اساتید مزبور غرور نمی ورزید و بطور منظم در درسها حاضر می گشت.

علامه حائری از دست مشایخ روایتی نیز به دریافت اجازه نقل روایت مفتخر گشت از جمله: میرزا حسین خلیل تهرانی و میرزا حسین نوری.

آن بزرگوار بخاطر علاقه فراوان به علوم عقلی، رشته حکمت و علوم معقول را نیز از محضر مرحوم ملا اسماعیل بروجردی فرا گرفت تا آنکه خود حکیمی صاحب نظر گشته و چنانچه در تألیفات خواهد آمد آثار ذیقیمتی را در علوم عقلی از خود به یادگار نهاد. تلاش علمی و ذوق سرشار شیخ محمد صالح توجه همه صاحب نظران را بخود جلب کرده بود. چراکه وی در همان دوران نوجوانی و قبل و بعد از حضور در حوزه علمی هزار ساله نجف، کتابها و رسائل زیادی را چون رساله ای در قاعده ید، رساله ای در تجری، رساله ای در شبهه محصوره، رساله ای در زکات، رساله ای در احکام کفار، رساله ای در طهارت و چند کتاب دیگر تألیف کرده و به جامعه علمی نجف تقدیم نمودند. ضمن آنکه با تحقیق و تحلیل و احاطه به تمام افکار مرحوم آخوند خراسانی تمام درسها حتی مذاکرات بعد از درس با استاد را ثبت و تقریر فرمودند و مرحوم صاحب کفایه (ره) کتاب وقف خود را با مراجعه به دو کتاب در وقف یکی مفصّل و دیگری مختصر که آقای شیخ محمد صالح در مدرسه آن مرحوم نوشته بودند، تألیف کردند. چنانچه گویند: در ایام تعطیلی که وی باتفاق مرحوم آقا ضیاءالدین عراقی در جزیره ای که بنام حسین مظلوم (ع) در کوفه است، رفته بودند کتاب وقف مختصر را به مرحوم آخوند خراسانی (ره) نشان دادند و مرحوم خراسانی هم گفته بودند: «دیگر من چه بنویسم»؟!

معروف است که آن جناب در ۱۶ سالگی به مقام رفیع اجتهاد نائل آمد و آوازه اش در همه مجامع علمی پیچید. اگر چه گویند: به تأیید برادرش آیت الله شیخ علی علامه آن بزرگوار در ۱۲ سالگی مجتهد مسلم بوده است. ولی جناب آقای فضائلی در ضمن مقاله ای در مجله وحید (فروردین، ۱۳۵۲ صص ۸۶-۸۱) تأیید اجتهاد وی از سوی برادر را در همان سن ۱۶ سالگی می داند.

فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی

علامه حائری پس از ۱۲ سال اقامت در نجف اشرف و کسب اجازات روایتی، بعلت ابتلاء به درد شدید چشم، کرسی تحقیق و تدریس نجف را رها کرده و در سال ۱۳۲۴ قمری عازم ایران گردید. پس از ورود به تهران، مدتی به خود پرداختند، آنگاه راهی وطن اجدادی خود یعنی شهرستان بابل گردیدند. وی که در این زمان مجتهدی جوان (حدوداً بیست و هفت ساله) ولی معروف و مشهور بودند مورد استقبال گرم مردم فرهنگ دوست و عالم پرور بابل قرارگرفتند.

معظم له پس از اقامت در بابل به امر اقامة جماعت و ترویج احکام شریعت و تهذیب نفوس مستعده می پرداختند و به تصریح مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در نقباء البشر، به بهترین وجهی که ممکن بود به اقامه شعائر دینی و خدمات مذهبی مشغول گردیدند و مردم شریف منطقه هم به شایستگی از وجود آن بزرگوار و برنامه هایشان استقبال کرده و بهره های فراوان بردند. تا آنکه بعد از مدتی کوتاه نه تنها عهده دار مسائل اساسی و رفع مشکلات اجتماعی مردم گردیدند، بلکه مردم زیادی در مازندران به ایشان رجوع کرده و در امور دینی مقلد ایشان گشتند و مرجعیت وی مورد قبول جمع زیادی از مؤمنین منطقه واقع شد.

معظم له در بابل ضمن اقامه شعائر دینی با تکیه بر کرسی تدریس از جمله در مدرسه صدر به تربیت و پرورش شاگردان زیادی همت گماشت و فضلای زیادی را از چشمه جوشان علم و معرفت خود سیراب ساخت که اکثر علمای بابل در آن سالها از محضر ایشان تلمذ نموده و جزء شاگردان ایشان می باشند. اسامی برخی از عالمانی که از ایشان اجازه روایت دریافت کرده اند، از این قرار است: سید شهاب الدین مرعشی نجفی، حسین مقدس مشهدی شاهرودی، سید عزیزالله امامت کاشانی، شیخ مهدی شرف الدین، حسین عمادزاده اصفهانی.

مبارزه و تبعید:

دوران حضور آن مجتهد مبارز در بابل مصادف با دوران تسلط بیگانگان از جمله استعمار پیر انگلیس بر سرنوشت ملت ایران و رواج بی دینی و فساد بوده است. و از طرفی پای رضاخان نیز به عرصه سیاست و حاکمیت کشیده شد و نغمه های شوم و زمزمه های خطرناک مبارزه با احکام و قوانین قرآن و شریعت مقدس اسلام بطور علنی از این طرف و آن طرف شنیده می شد. در این میان علما و اندیشمندان اسلام به پاسداری از ارزش های دینی و مبارزه با طاغوت پرداختند و هر یک بنوبه خود سهمی را در این مبارزه و روشن گری افکار مردم بعهده گرفتند.

مرحوم شیخ محمد صالح علامه نیز با مشاهده اوضاع و احوال ساکت ننشسته و شجاعانه پا به میدان مبارزه نهاد و با سخنرانی های جانانه و آتشین به مبارزه با طاغوت و یاوه سرایی های رضاخان پرداخت، تا آنکه در یکی از آن خطابه ها جملاتی را به این مضمون (طبق نقل یکی از روحانیون بابل برای نگارنده) بیان داشت: «هر کس با قرآن مخالفت کند، کافر است اگر چه رضاخان باشد». بعد از این سخنان قاطع در مسجد جامع بابل معظم له دستگیر و به تهران انتقال یافت و مدت ۹ ماه در سیاهچالهای رضاخانی محبوس گردید. و چنانچه مرحوم آیت الله حسینی متوفی ۱۳۷۶ برای نگارنده بیان داشتند حکم اعدام شیخ محمد صالح علامه را صادر کرده بودند و قرار بود اعدامش کنند ولی با اعتراض شدید مراجع و علما وقت مواجه شدند و به ناچار او را به سمنان تبعید کردند.

با تبعید به سمنان فصل جدیدی از زندگی آن عالم فرزانه شروع گردید. مردم شریف سمنان استقبال شایانی از برنامه های وی نمودند و شیفتگان مکتب اهل بیت(ع) پروانه وار گرد شمع وجودش حلقه زدند و از اقیانوس عظیم و مواج آن حکیم فرزانه و مجتهد کبیر سیراب گشتند. از یک طرف به اقامه جماعت و ترویج شریعت و بیان معارف توحیدی پرداخت و از طرف دیگر با تشکیل محفل علمی شاگردان زیادی را زیر بال و پر گرفت و در پرتو همت بلند و تلاش خستگی ناپذیر به پرورش آنان مشغول گشت. ضمن آنکه قلم را بر زمین ننهاد و به تألیف دهها کتاب علمی و سودمند اقدام نمود و دانشوران و سایر مؤمنین از سایر نقاط، خدمتش شرفیاب و از محضر نورانی و انفاس قدسی او بهره مند می گشتند. البته توده مردم که قادر به درک موقعیت های علمی نبودند از سیمای نورانی و متین و موقّرش حس احترام و صمیمیت می کردند و از تماشای چهره جذاب او حظّ وافری می بردند.

نکته قابل توجه در همین امر نهفته است که بازدیدکنندگان و ملاقات کنندگان با معظم له از گروه یا قشر خاصی نبوده اند و همه اقشار را شامل می شده است. چرا که از امتیازات مهم آن رادمرد میدان علم و عمل نیز جامعیت ایشان در علوم و فنون بلکه در میادین مختلف است.

از یک طرف فقیهی سترگ و مجتهدی جامع الشرایط و از طرف دیگر حکیم و فیلسوفی ورزیده و از جانب دیگر ادیبی توانمند و شاعری برجسته و بلحاظ دیگر سخنوری توانا و زبر دست و از طرفی عارفی شیدا و دلسوخته و واصل و بالاخره مبارزی دلیر بر علیه دستگاه ظلم و ستم بوده اند. در رابطه با جامعیت آن بزرگمرد بابل بلکه فخر عالم اسلام مخصوصاً در قدرت ادبی، رشته کلام را به استاد عمادزاده می سپاریم. وی در شرح حال ایشان می نویسد:

«در سمنان مدرس و مکتب ایشان، منزل و محفل اهل علم و ادب که دانشمندان از اطراف بملاقات ایشان می شتابند و بدون تردید آقای علامه از بزرگترین علمای جامع و متبحر معاصر و از مشایخ اجازات روایتی می باشند، تنها کسی که از گذشتگان علمای نجف، سلسله روایت را به یک واسطه به صاحب جواهر(ره) می رساند آقای علامه می باشند. آقای علامه در قدرت ادبی به عربی و فارسی شاخص و در نظر اساتید فن در ایران و عراق به استادی تعظیم و تکریم می شوند. هر یک از علمای بزرگ جامع علم و حکمت و ادب در یک قسمت مهارت و تخصص و استادی داشتند ولی ایشان در تمام فنون بدیعه به شهادت آثار مطبوعه، استاد و مجتهد و دارای فکر مبتکر و رأی صائب ممتاز می باشند و این سخن مبالغه نیست بلکه شاهد صادق تألیفات ایشان چون «حکمت بو علی» می باشد. شهرت علمی و جامعیت و حذاقت شمّ فقهی علامه در همان عصر در حوزه نجف و کربلا طنین انداز بوده به طوری که مرحوم آیت الله العظمی میرزا محمد تقی شیرازی(ره) در زمان خود ضمن دستخطی که به ایران فرستادند، احتیاطات خود را به ایشان ارجاع فرمودند و این نامه در رسالة لوح محفوظ ایشان گراوار شده است ...».

آن بزرگوار که چند دهه از عمر شریفش را در سمنان سپری کرد، در خلال این مدت مسافرتی به قم داشتند که مورد استقبال شایان علما و مراجع عظام قرار گرفتند و بزرگان قم با ایشان ملاقات نمودند. چندین بار هم به بابل مسافرت کردند و هر بار مورد استقبال شایان مردم شریف آن سامان قرار گرفتند و با شرکت در محافل و سخنرانی، موجبات بهره مندی مردم را فراهم نمودند ضمن آنکه با علمای منطقه هم دیدار کرده و به گفتگو می نشستند و اقوام دور و نزدیک خود را نیز با صله رحم و ملاقات مورد تفقد قرار می دادند.

آثار و تألیفات

علامه حائری با فراغت حاصله در سمنان کتابها و آثار دیگری را نیز از خود به یادگار گذاشت که مجموع تألیفات معظم له را تا چهار صد کتاب و رساله نیز نوشته اند. در نتیجه معظم له از معدود علمای معاصر می باشند که در تألیف کتاب، بسیار موفق بوده و میراث گرانبهایی را از خود به یادگار گذاشتند. او از سنین کودکی دست به قلم برد و همان گونه که گذشت قبل از عزیمت به نجف اشرف، چند رساله از جمله «رساله غساله» را در کربلا نوشت و آنها را خدمت مرحوم آخوند خراسانی تقدیم داشت. آنگاه در نجف اشرف نیز قلم بر زمین ننهاد و با تألیف کتابهای ارزشمندی چون سبائک الذهب در شرح کفایه الاصول و کتابی در خمس و رضاع و طهارت و قضا و شهادات و کتابی در طلاق و زکات و منجزّات مریض و دو کتاب مختصر و مفصل در وقف و آثار دیگر علمی که بعضاً از تقریرات درس آخوند خراسانی و سایر اساتید بود، تعجب همگان را برانگیخت.

نکته قابل توجه آنکه آثار معظم له همانند ابعاد وجودی وی، منحصر در یک موضوع نمی باشد و ابواب مختلف علوم اسلامی اعم از فقه، اصول، کلام، حکمت و فلسفه، رجال، تفسیر، ادب و تاریخ شیعه را در بر می گیرد. گفتنی است آثار نظم و نثر معظم له پس از فوتشان به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا شده و در آنجا محفوظ است.

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی(ره) در این باره می فرمایند: «آن بزرگوار علیرغم مرجعیت و اشتغالات زیاد اهمیت زیادی به تألیف کتاب و آثار علمی می دادند و الطاف و مواهب الهی و توان و استعدادش در نظم و نثر و احاطه علمی وی سبب شد تا آثار ارزشمندی را در موضوعات گوناگون پدید آورند.»

استاد محمدرضا حکیمی نیز می نویسد: علامه در ادبیات عربی نیز از اساتید مسلم بود و اطلاعاتی بسیار وسیع داشت و تألیفات و آثاری. ازجمله قصیده بدیعیه و شرحی برآن، حاشیه ای بر «انوار الربیع» و دیوانی به عربی. او به فارسی نیز شعر می گفت ولی در نظم عربی، قدرتی شگفتی زای داشت و یکی از نمونه های کم مانند ایرانیانی بود که شعر عربی را در حد بالا می سرایند.»

ایشان در شعر عربی به مراتب از فارسی مقتدرتر بودند که اهل ادب ایشان را «متنبی عصر» خوانده اند. در عربی اقسام و انواع شعر سروده اند، حتی اهل حجاز قصاید ایشان را «عصمی» یعنی مصون از خطا و لغزش می دانند و دست به دست می دهند، با اشعاری که در مقدمه کتاب حکمت بو علی الهیات جلد سوم چاپ شده و به جنگ مولوی و بوعلی رفته اند و قصایدی که در مدح حضرت زینب(س) و ام کلثوم(س) و حضرت معصومه(س) سروده اند، بهترین شاهد مقام ادبی و قدرت نظم ایشان است.

آوازه علمی آن بزرگوار نه تنها در حوزه های علمی شیعه بلکه در جامعه علمی اهل سنت نیز پیچیده بود و در جامع الازهر مصر به نظرات ایشان اهمیت زیادی می دادند و همانگونه که در نوشتار استاد عماد زاده و استاد حکیمی آمده است، معظم له در قدرت ادبی به عربی و فارسی نیز بی نظیر بودند و ادبای ایران و عراق او را به استادی تعظیم و به نبوغ می ستودند و در فن سرودن قصیده های عربی و قصاید و غزلیات فارسی، او را سعدی دوران خواندند. وجود قدرت ادبی، برای یک عالم و مجتهد مایه مباهات و باعث توانمندی وی در مقام فتوی است، چنانکه شیخ حرّ عاملی در «امل الامل» می فرماید: «عالمی که ذوق ادبی دارد بهتر اخبار آل محمد(ص) و کتاب و سنت را می فهمد و غالباً رأی و فتوای او اصابت با واقع و حقیقت دارد.»

معظم له در انشاء مدایح و مراثی اهل بیت (ع) نیز از قدرت بالایی برخوردار بودند. دو دیوان شعر یکی به عربی و دیگری به فارسی به یادگار گذاشتند. همانگونه که گذشت در کودکی، الف ب ت ابن مالک را که کتابی وزین در ادبیات عرب است، تخمیس نمودند و همچنین کتاب گرانسنگ «کفایه الاصول» مرحوم آخوند خراسانی(ره) را به شعر در آورده است که بنام «سبیکه الذهب» در سال ۱۳۳۴ قمری بچاپ رسید.

وی قصیده ای بلند بنام معصومیه در مدح حضرت فاطمه معصومه(س) و آباء گرامیش به عربی سروده که ۱۰۱ بیت است و تاکنون مثل آن در عرب و عجم گفته نشده با ترجمه فارسی اش که آن نیز ۱۰۱ بیت است.

بخاطر همین مقام ادبی، شعرا نیز در بابل و سمنان به محضر او شرفیاب می گردیدند و نسبت به مقام علمی و ادبی وی تجلیل می کردند. نیما یوشیج شاعر نامدار معاصر پس از دیدارهایی با ایشان ابیاتی را در وصفش سروده است. استاد محمد رضا حکیمی در این رابطه می نویسد:

این علامه سمنانی حائری همان عالمی است که مرحوم نیما یوشیج حضور او را درک کرده است. یکی از نزدیکان علامه در این باره چنین نوشته است: نیما یوشیج شاعر نوپرداز و نوآفرین ایران در سال تحصیلی ۱۳۰۷-۱۳۰۸ در بابل می زیست. مرحوم نیما یوشیج دراوایل ورود به بابل به محضر مرحوم آیت الله العظمی آقا شیخ محمد صالح علامه حائری که در آن زمان در بابل می زیستند راه یافت. آن شاعر سنت شکن و نوپرداز چنان شیفته و مجذوب آن عالم دینی گردید که تقریباً همه روز بجز روزهای تعطیل حدود ۸ صبح به منزل مرحوم آقای علامه می آمد و در کتابخانه آن عالم ربانی می نشست و به تدریس او که هر روز دو نوبت یا سه نوبت در فقه و اصول و حکمت انجام می شد گوش فرا می داد. در فاصله درسها که در آن میان طلاب دیگری به جای طلاب قبلی حضور می یافتند، به خواندن شعر خود یا شنیدن اشعار مرحوم علامه و حتی شعرهای عربی او صرف وقت می نمود. نیما که چون آهوی رمیده از همه کس گریزان بود، انس عجیبی با آن مرد روحانی حاصل کرده بود. مرحوم علامه نیز به وی دلبستگی فراوان یافت. روزی از عمویم مرحوم علامه سؤال کردم این طرز شعر نیما را که به شعر شعرا شبیه نیست می پسندید؟ فرمود: وقتی که آقای نیما شعر خود را می خواند، در من اثر می گذارد او مطابق قواعد شعری اشعار نیکو می سراید اما نمی دانم چرا این روش را اختیار کرده است. پرسیدم چرا به او تذکر نمی دهید؟ گفت: از نازک طبعی او بیم دارم دلشکسته گردد. کسی چه می داند شاید راهی تازه باز کند و در کار خود موفق گردد. سال بعد نیما در لنگرود اقامت گزید. او پس از چندی شعری برای مرحوم علامه فرستاد. نیما بخاطر علامه این شعر را در سبک و اسلوب کهن سروده بود که از این قرار است:

منم که طالح و درمانده ام در این فکرت * تویی که صالحی ای حائری زمن مگریز

تو نیک می کنی از حال جزء استقراء * هم آن چنانکه ز کلی قیاس بر همه چیز

ابو نواس و غزالی و طوسی این سه تویی * که کس نخوانده و نشناسدت به حق و تمیز

همچنین حضرت آیت الله حاج سید عزیز الله امامت کاشانی، مؤلف کتاب وزین «تذکرة الشعرا» که خود به دیدارش موفق شده و به اخذ اجازه از معظم له نیز مفتخر گشت در تجلیل از مقام ادبی وی می فرماید:

«در قدرت ادبی بعربی و فارسی وحید عصر و فرید دهر بشمار می آمد و قاطبه بزرگان و ادبای عراق و ایران او را به استادی و تعظیم و تکریم می نمودند و بنبوغ می ستودند».

البته معظم له خود به دیدار حکما و علما نیز اشتیاق فراوانی نشان می داد و بهمین خاطر دانشمندان متعددی با او مجالست داشته و به مباحثات علمی می پرداختند. از جمله این بزرگان علامه محمد تقی جعفری حکیم معاصر می باشند که خاطره شیرین ایشان در ملاقات با معظم له در مجله کیهان فرهنگی (مهر ۱۳۶۳) آمده است. استاد ضمن خاطراتش می فرماید: «علامه سمنانی مازندرانی(ره) ساکن سمنان و مردی بسیار با فضل بود. مخصوصاً ادبیات عربی اش خیلی قوی بود... اطلاعات فلسفی اش هم خیلی زیاد بود، در اصول هم حدّ بالایی داشت. وقتی وارد خیابان شدیم دیدیم خود مرحوم علامه پیاده و عصا بدست آمده بود(برای استقبال) ایشان آن موقع شاید هشتاد سال داشتند....سه چهار روز آنجا بودیم و انصافاً بسیار از نظر مقامات علمی و تواضعی که داشتند، خیلی برای ما خوش گذشت.»

در ادامه دو قطعه شعر از مرحوم حائری ذکر می شود:

۱. مسدس در مدح حضرت امیرالمؤمنین (ع) بمناسبت میلاد:

شد برون از آستین امروز دست کردگار * داشت برکف گوهری گیتی فروزی شاهوار

بود هفت اقلیم و نُه طارم برایش استوار * جبرئیلش می ستودی روی تخت زر نگار

از لبش این حسن مطلع بود دُرّی آبدار * لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار

خود جهان یکسو بُدی زان پیش چون نقش بر آب * و آنچه بود از زیر و بالا داشت چون آب اضطراب

راست گویم بود گیتی پیش از آن شهری خراب * تا نپوشید این سروش ایزدی در بو تراب

با جلال و با جمال و با کمال و با وقار * لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار

راز هستی در کف ایزد جز او دیگر نبود * خود جز این گوهر میان کاف و نور اندر نبود

جلوه جان آفرین جز آن جهان پرور نبود * هم جز این یک سطر حرفی بر سر دفتر نبود

نی جز این یک فرد در آغاز و در انجام کار * لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار

از چه تا قاب دو قوسین بود خورشید غرب * تا مـحیط عالم هسـتی بباید در طـلب

در کمان پیوست و گشت اندر علی شکل دو لب * دید خورشید آن محیط اندر دل ماهی نشب

کز دو لب بنیوشد آن شب گفتة پروردگار * لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار

۲. مخمس در مدح حضرت ولی عصر (ع):

آن مه که درخشنده تر عرش برین است * در گنج عـلوم ازلی در ثمین است

خورشید زمین است حق را به یمین است

در تربیت و تـمشیت خلق امین است * صد ملک سلیمان به یمینش چو نگین است

بی مثل و قرین است نی برتر از این است

بابش حسن عسکـری از نسل پـیمبر * بر وارد و صـادر زکـرم مورد و مصدر

در سامره اندر از سـائل و مـضطر

حل کرده همه مشکل کوبنده آن در * ز او پاسخ هر نامه سربسته مسطّر

زان حـقه گـوهر یـا پـاسخ مـضمر

ای نیمة شعبان به که تعظیم نمودی * تـا ملک محمد به احد میم نمودی

تکریم نمودی مـه نـیم نمودی

***

در کتابهای مختلف از جمله نقباء البشر، الذریعه الی تصانیف الشیعه، علمای معاصرین خیابانی و ... به کتابها و تألیفات معظم له اشاره گردید و ما در اینجا به پاره ای از آن آثار اشاره می کنیم:

اتحاد العاقل و المعقول، اجتماع الامر والنهی، احیاء الرجال، احیاء المنطق الرسطالیسی، ارائه التنقیح السنّی فی البرائه عن تلقیح المنی، ارث الزوجه، الاریکه الخضراء، الاسکاسیه فی احکام الاوراق النقدیه، اصاله اللزوم فی العقود و الایقاعات، الاعتقادات، اکسیر سعادت، اقسام الکفار و احکامهم، امتناع شریک الباری، الامر بین الامرین، الایمان بالله در شمارش ادله اثبات واجب الوجود، الباقیات الصالحات، البدیعیه قصیده میمیه، بستان الادب، البقیه، بناء المهدوم، بوارق الالهام فی شرح شوارق الالهام، بیان ایمان (فقه فارسی)، بیان الواقع فی ردّ البابیه، تاریخ الدنیا والدین، تاریخ ظهور المنطق، تاریخ معارف امامیه ترجمه ظلامه العتره، تاریخ معارف امامیه و معارف المذاهب الاسلامیه در ۱۲ جلد، تتمیم حاشیه المکاسب، التجرّی، تخلف العله عن المعلول، تخمیس الفیه ابن مالک، تخمیس لامیه المعرّی، ترجمه الادب الکبیر لابن المقفع، تفسیر سوره حمد و حدید و آیة الکرسی، تقریر ابحاث مرحوم آخوند خراسانی در طهارت، خمس، زکات و احکام شیر دادن، تخلیص کفایه الاصول، الجبر و التفویض، الجمع بین الجمع و التفریق و ظهور الحق، الجواب المقبول عن شبهه الاکل و المأکول، حاشیه انوار الربیع، حاشیه ریاض المسائل (نکاح و ارث)، حاشیه بر رسائل شیخ انصاری، حاشیه بر کتاب طهارت شیخ انصاری، حاشیه بر کفایه الاصول، حاشیه بر مفاتیح الشرایع، حاشیه بر المقابس، حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری، حاشیه بر ملل و نحل، حاشیه بر نجات العباد(طهارت)، الحجه (حجت منطقی)، حجیه الظن، حجیه قطع، حکم الغساله، حل نظم منظق سبزواری، حکمت بوعلی سینا در ۵ جلد، الحوراء حاشیه بر الزوراء، حیات طیبه در حرمت بقاء بر تقلید میت، خاتمیت محمد (ص)، خرد در امامت، خواص الایات، خیر المصیر الی السمیع البصیر، الدین القویم فی ربط الحادث بالقدیم، الدر الملتتقطه فی احکام مجهول المالک و اللقطه، دیوان الادب، دیوان شعر عربی، دیوان شعر فارسی، رجعت (در اثبات ان با ادله عقلی)، رجعت و معراج، رد شبهه ابن کمونه، الرد علی صدرالدین الشیرازی فی اصالة الوجود و وحدة الوجود، الزند الناری فی حل منطق السبزواری، سبائک الذهب در شرح کامل کفایه الاصول، سبیکه الذهب (برگردان کفایه الاصول به نظم)، السرر الموضوعه، سیمان ایمان(در فقه استدلالی)، شبهه محصوره، شرح بدیعه، شرح دعای سحر، صحیح و اعم، رساله ای در ضدّ، طرر الادب در مهمات ادیبه، ظلامه العتره الطاهره الی حضره قاده الاسلام الباهره، العقاد، عمل صالح (فقه استدلالی)، فضایل القرآن، فضل مسجد، قبله المصلین، القصر المشید فی تکمله معالم الرشید، القصیده العلما، القضاء و الشهادات، القواعد، القول الفصل فی ائمه القطع و الوصل، کلمات الحجج العامره فی ظلمات اللجج الغامره، کلی طبیعی، لباس مشکوک، لوح محفوظ، لیله المتهجدین، الماء القلیل و متمم الکر، المثل الاعلی(تحقیقی در مُثُل افلاطون)، المختارات من الدعوات، مشاهیر علمای اسلام، المعرب عن وقتی الصبح و المغرب، المشقص المصیب فی العول و التعصیب، مصرّیه العجم(قصیده ای بلند درباره حضرت زینب(س)، معراجیه(قصیده ای بلند درباره معراج)، معیار الحق والباطل، المناظرات، منجزات المریض، نونیه العجم(قصیده ای طولانی در سیره پیامبر(ص)، نهد الکواعب، وجود انشایی، ودائع الحکم فی کشف خدائع بدائع الحکم، وضع الحروف، وقف مختصر، وقف مفصل، الید البیضاء در وجود ذهنی.

علامه حائری در نظر عالمان

در اینجا مناسب است اظهارنظر برخی از بزرگان و تراجم نگاران را پیرامون شخصیت ارزنده و مقامات علمی و معنوی آن بزرگوار یاد آور شویم.

صاحب احسن الودیعه در ترجمة وی می فرماید: «علامه شیخ محمد صالح که در مازندران به سر می برد و اکنون یگانه مرجع تقلید مهم آن سامان است، تألیفات خوبی دارد که بر فراوانی فضل و وسعت دایره اطلاعات و کثرت عمش دلالت می کند.»

همچنین صاحب «معجم رجال الفکر و الادب فی النجف» در باره اش گوید: «شیخ محمد صالح بن میرزا فضل الله حائری از فقها و علمای بزرگ عالم اسلام و از اساتید مسلم در فقه و اصول و از مؤلفین و پژوهشگران و محققین بزرگوار می باشد.»

حضرت آیت الله سید عزیز الله امامت کاشانی نیز در «تذکرة الشعراء» آورده است: «شیخ الفقها و المجتهدین آیت الله العظمی فی العالمین آقای شیخ محمد صالح حائری مازندرانی معروف به علامه سمنانی از مفاخر و مشاهیر فقها و مراجع عصر حاضر و از مشایخ اجازه مؤلف کتاب و مرحوم آیت الله والد و جمع بسیاری از علمای اعلام معاصر می باشند.»

چنانکه علامه محمدتقی جعفری در تقریظی که به فرموده خود بعنوان «بیان اهمیت کتاب» در حدود چهل سال پیش بر کتاب «حکمت بو علی سینا» از معظم له نوشتند، ضمن تجلیل از مقام علمی و عظمت تتبعات و تحقیقات فلسفی وی، این کتاب را بنام «دائره المعارف فلسفه اسلامی» خوانده و در قسمتی از آن می نویسد: «اگر این نکته درست مورد توجه آقایان مطالعه کنندگان واقع گردد اهمیت و عظمت خدمت حضرت مستطاب آقای علامه را ادراک خواهند فرمود. زیرا شخصیتی که معظم له از ابن سینا خواه جنبه دینی و روحی و خواه از نظر علمی و فلسفی مورد تتبع و تحقیق قرار داده اند، از عهده هیئتی از دانشمندان و فلاسفه و مورخین محقق ساخته نیست زیرا اسلوب تشریح و تحلیل و قضاوت معظم له دارای تمامی شرایط علمی و فلسفی و تحقیق و تتبع که تخصص در هر یک تحمل زحمات یک عمر طولانی را لازم دارد انجام داده اند.»

علامه جعفری در جای دیگر از این تقریظ طولانی ضمن اشاره به مسائل توسط علامه حائری می گوید: «تحقیق و تتبع حضرت آقای علامه را در این مبحث می توان از شاهکارهای علمی در قرن اخیر قرار داد». معظم له در پایان این تقریظ می نویسد: «مباحثی که در اطراف اثبات صانع خواه از حیث تتبع آراء و نظریات و خواه از حیث اثبات و نفی و تحقیق مهمترین مباحث پر ایده بود و با توجه کامل ابتکار نبوغ آمیز حضرت آقای علامه نمی توان با این چند سطر توضیح داد و با تطبیق مضمون این بیت، کلامم را ختم می کنم: لیس علی الله بمستنکر * ان یجمع العالم فی واحد (بر خداوند بعید نیست که جهانی را در یک نفر جمع کند) . خداوند متعال وجود این نابغه عظیم الشأن را بر عالم تشیع دائمی بدارد».

استاد محمد رضا حکیمی در مورد ایشان می نویسد: «علامه سمنانی(۱۲۹۷-۱۳۹۱هـ.ق) از عالمان بزرگ و جامع شیعه بود در این روزگار عمری دراز کرد و تألیفات بسیار زیاد بر جای گذاشت از جمله «حکمت بوعلی سینا» در چندین مجلّد. وی در فلسفه معتقد به نظریه «اصالت ماهیت» بود و از ارکان فلسفه مشایی بود در این عصر. علامه در علوم اسلامی تبحری بسزا داشت. من خود در یکی از سفرهای اخیر او به مشهد(حدود سالهای ۳۷-۳۸ شمسی) از وی شنیدم که می گفت، صاحب کفایه الاصول در تنظیم جلد دوم، از یادداشهای من که علامه در سر درس مرحوم آخوند می نوشته است استفاده کرده است.

فضایل اخلاقی

دیگر از امتیازات مرحوم علامه حائری مقام بلند معنوی و قداست نفس و پای بندی شدید به سنتها و برخورداری از ارتباط معنوی شدید با اهل بیت عصمت و طهارت(ع) بوده است. وی به اقامه سوگواری و برپایی مجالس عزاداری برای خاندان پیامبر اکرم(ص) زیادی می دادند و در ایام ویژه سوگواری با برقراری محفل عزا در منزل به سوگ می نشست.

وی در سلوک عارفانه و زندگی زاهدانه و دوری از مظاهر فریبندة دنیا اسوه و الگوی اهل معرفت بوده است و در پرتو همین امور بارها مورد عنایت خاندان پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) قرار گرفت. یکی از مؤثقین برای نگارنده حکایت نمودند که: در ایام عزاداری سالار شهیدان(ع) و چند روز پس از عاشورا از بابل به سمنان رفته و به محضر مرحوم علامه شیخ محمد صالح(ره) شرفیاب شدیم. اتفاقاً پس از ورود ما، مجلس عزاداری در منزل آقا منعقد گردید و مداحان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نیز مرثیه سرایی را آغاز کرده و مجلس را دگرگون کرند، ناگهان در بین مداحی مرحوم آقای علامه که در آن وقت نابینا بوده و از نعمت بینایی چشم سر، محروم گشته بودند با صدای رسا فرمودند: «آقایان مؤدب بنشینید، چرا که حضرت زهرا(س) در مجلس ما حضور دارند».

همچنین مؤلف محترم «تذکرة الشعرا» ضمن بیان فضایل اخلاقی معظم له، به مکاشفه ای از آن بزرگوار اشاره می کنند که عیناً نقل می شود: «مرحوم علامه حائری از مراجع بزرگ بسیار با عطوفت و مهربان و اهل ذوق و خوش محاوره و این حقیر در بعضی از مسافرتها به مشهد مقدس حضرت ثامن الحجج(ع) به خدمتش مشرف شدم و از محضرشان مستفیض شدم. از جمله بیانات آن جناب کرامتی بود از حضرت علی بن موسی الرضا(ع) درباره خودشان فرمودند: وقتی گرفتار کسالت صعب العلاجی شدم، اطبا از معالجه ام مأیوس شدند. التماس کردم برای زیارت و توسل مرا به حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) برسانند. مکانی در بالاسر مقدس برای من اماده کرده در آنجا نشانیدند. کتاب مزار بحار الانوار را در مقابل خود گشوده مشغول خواندن زیارت شدم. حالت مکاشفه برای من دست داد. بیدار بودم نه خواب، دیدم حضرت علی بن موسی الرضا علیه آلاف التحیه والثناء از توی ضریح مقدس بیرون آمدند گویا دستمالی هم روی سر خود کشیده بودند، تشریف آوردند تا بالای سر من ایستادند، سر مبارک را پایین آورده، بمن فرمودند: «یا شیخ عالج تُعافِ»، معالجه کن خوب می شوی و عافیت می یابی. فوراً دست خود را گشودم تا آن حضرت را بغل گیرم، دیگر آن حضرت را ندیدم. حالم دگرگون شد، آثار خوشی در خود مشاهده کردم و مرا به منزل آوردند. دستور دادم اطبایی که از معالجه ام مأیوس بودند حاضر کردند چون مرا معاینه نمودند، بالاتفاق گفتند: «حال شما غیر حال روز گذشته است، به مختصر معالجه که اصلاً گمان نمی رفت بطور کلی رفع کسالت شد که آثاری از او باقی نماند».

استاد عمادزاده نیز درباره ایشان می گوید: «در ادب نفسی، دارای سجایای فاضله و ملکات نفسانی و اخلاق بسیار متواضع و مراقب و هوشیار و مهمانواز و گرم، مأنوس و مألوف که براستی هر کس با معظم له برخورد داشت فریفته ملکات و اخلاق فاضله ایشان شده است.»

تشرف به محضر امام زمان علیه السلام:

یکی از وقایع که بر عظمت مقام و منزلت معنوی علامه شیخ محمد صالح حائری(ره) دلالت می کند، تشرف آن بزرگوار به محضر مقدس امام زمان (ارواحنا فداه) در بابل می باشد که معظم له اصل ماجرا را بتقاضای صاحب «عبقری الحسان» مرقوم فرمودند و ما آن را عیناً در اینجا می آوریم:

«در سال ۱۳۲۵ در بارفروش مازندران در محله مراد بیک نزدیک به طلوع فجر که رو به قبله به هیئت مختصر خوابیده بودم، از خواب بیدار می شوم بنحوی که چشم من می بیند و گوش من می شنود و ادراکات قلبی و مشاعرم همه بیدار است ولی بدنم خواب است که قابل هیچگونه حرکت نیست و قادر به تکلم نیستم و زانوهایم بر عادتی که از پدرم به ارث بردم جمع کرده است. در این حال یعنی در ابتدای بیدار شدن چشم و گوش و دل، می بینم قوسی از نور ضعیف مانند چراغی که فتیله اش را پایین کشیده باشند بر تمام بدنم از سر تا پنجه پا بوسعت دو وجب یا بیشتر چتر زده و مانند تور سفید نازک زرنگاری است که نقطه های کوچک زرین نور در زمینه های سفید رنگ مشبک لطیف آن نور بفاصله متساوی نقش بسته گویی آن نقطه ها مانند چشم حساس به من نگاه می کند و با من کار دارد و منتظر است و من بالحسّ و العیان به آن نگاه می کنم و وحشتی از آن ندارم بلکه با حالت انس و سکون خاطر آن را مشاهده می کنم و متفکرم که این چیست و از کجاست و چه می خواهد بکند و بکجا می خواهد برود و میل مفرطی دارم که آنرا بگیرم و دست بر آن بکشم و هر چه می خواهم حرکت کنم و دست در آن ببرم، اصلاً ممکن نیست باینحالت تا چند لحظه بودم و چشمم به او بود.

ناگاه از دیوار قبلة حیاط خانه که روبروی ایوانی بود که من در آن خوابیده بودم که آن دیوار خانه سید موسی نامی بود از اهالی قریة گنج افروز و در آن وقت مرحوم شده و دو طفل صغیر سید صادق و سید طاهر نام از او در آن خانه بود، ناگهان دیدم حضرت بقیة الله اروحنا فداه نمودار شد و بدون آن که شک کنم در تطبیق، مثل آنکه او را می شناختم و می شناسم، کمَعْرِفَتی بِنَفْسی، و می بینم عمامة سیاه ژولیده بوضع ایرانی بر سر دارد و قبای سفید تابستانی در بر و یقه قبا باز و سینه مبارک نمودار و هیچ مویی در سینه اش ندیدم و عبای نازک سیاهی بر دوش از جنس شالهای عبایی و بسیار او را شبیه دیدم به سیدی هندی سید صاحب نام که سالها در کربلا با من رفیق و مأنوس بود و ظاهر الصلاح و ملیح الحرکات بود و نامش حسین بود و فعلاً این سطور را حسب الامر حجه الاسلام آقای شیخ علی اکبر نهاوندی دام ظله می نگارم، از حیات و ممات و محل اقامت او بی خبرم و حضرت بقیه الله(عج) هم مانند این سید هندی سبزه فام مایل بصفرت بود و با این شباهت اصلاً تأملی در تطبیق نداشتم یعنی چنین نشد که در ابتدای پیدا شدن آنجناب لحظه ای بگذرد تا بشناسم بلکه بمجرد پدیدار شدن آن جناب از آن دیوار شناختم که حضرت(ع) است و هیچ متوجه نبودم که حضرت چرا از درب خانه که بسمت مغرب فاصله زیادی بود وارد نشد و از دیوار قبله بی آنکه بشکافد چگونه آمد و می بینم آن حضرت به آهستگی سوی بنده تشریف می آورد تا آنکه نزدیک بدنم از طرف پا که سوی قبله جمع کرده بود ایستاد و دست راست خود را به سر و سینه ام دراز فرمود و به زبان فارسی فرمود: «بیعت کن». من با کمال شوق بتغلای عجیبی روحاً افتادم تا برخیزم و بیعت کنم و بدنم به همان حالت اولیه بود و چنان به تغلای روحی غیر قابل توصیفی افتادم که سر بلند کنم تا دست دراز کنم و در روح و ادراکات خود کمال شوق و طاعت و تمکین می یافتم و در عین حال قوس نور بر بدنم چتر زده و به همان حالت اولیه بی کم و زیاد و بدون حرکت بود.

بالاخره از شدت تغلا بدنم به حرکت در آمد بیدار شد و در همین لحظه دستم دراز شد و بدست مبارک آن حضرت(ع) که تا آن لحظه دراز کرده داشته بودند، رسید بطوریکه هنوز لذت تماس و ملامست دستم را با دست آن جناب روحی فداه در خود می یابم و در همین لحظه که دستم بدست حضرت(ع) رسید، قوس نور مذکور بر بدنم فوراً منطبق شد و فرو رفت به این معنی که دراز شدن دستم بسوی آن جناب و انجام بیعت و فرو رفتن قوس نور در تنم و بیدار شدن تمام و نشستنم در بستر با دست دراز شده همگی در آنِ واحد صورت وقوع گرفت. در اینحال دیدم کسی نیست و آن جناب از نظرم ناپدید شده و من به هیئت جلوس با دست دراز شده هستم، فوراً متوجه شدم که قوس نور روح خودم بود که مقداری از آن در حال منام صعود نمود و عودت نمود و چون هنوز بدنم مسترخی بوده مستعد برای قبول حلول روح یا انطباق روح نشده بر بدن، به شکل قوس که شکل طبیعی و افضل الاشکال است احاطه کرده تا در اثر تغلای روحی برای بیعت با یدُ اللهِ الْعُلْیا مستعد قبول بقیه روح گشت و مقام گنجایش بیان لوازم علمی این مکاشفه را نسبت به روح و نسبت به شخص حضرت ارواحنا فداه ندارد والحمد الله علی ...». مرحوم شیخ محمد صالح پس از نقل این مکاشفه، زبان حال خود را با حضرت ولی عصر(عج) در قالب چند بیت عربی بیان می دارند.

وفات

سرانجام پس از عمری خدمت و تلاش و زندگی پربار و پر مشقّت، چراغ عمر این فقیه فرزانه و افتخار عالم اسلام خاموش گردید و در تاریخ ۲۱ دیماه ۱۳۵۰ش. (برابر با ۱۳۹۱ ق) و در سن ۹۳ سالگی دار فانی را وداع گفته و به ملکوت اعلی پیوست.

با رحلت ایشان، غوغایی در مازندران و سمنان بر پا شد و مردم مازندران دسته دسته خود را برای شرکت در تشییع جنازه وی به سمنان رساندند، و پس از اقامه سوگواری، پیکر مطهر آن مرحوم را به مشهد مقدس انتقال دادند و در جوار حضرت ثامن الحجج امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.

منابع

• سایت تبیان، نویسنده: عبدالرحمن باقر زاده بابلی.
• مجموعه گلشن ابرار، "محمد صالح حائری"، از ناصر حائری بيدهندی.